Były urzędnik pocztowy Nikodem Dyzma przyjeżdża do Warszawy w poszukiwaniu pracy. Przez przypadek w jego ręce trafia zaproszenie na raut. Decyduje się tam iść, by się porządnie najeść. Na przyjęciu wszczyna awanturę z niejakim Terkowskim. Nie zostaje jednak wyrzucony – przeciwnie, otrzymuje gratulacje i staje się bohaterem wieczoru. Wysoko postawieni goście przyjmują go do swego grona. Poznaje pułkownika Waredę, ministra Jaszuńskiego i ziemianina Kunickiego, który proponuje mu posadę zarządcy w swoim majątku w Koborowie. Dyzma opuszcza więc wynajęty pokój przy Krochmalnej, żegna się prostytutką Mańką i jedzie rozpocząć nowe życie.

Zaliczka od Kunickiego pozwala Dyźmie porządnie się ubrać. Gdy przyjeżdża do Koborowa, robi wrażenie na paniach – żonie Kunickiego Ninie i jego córce Kasi. Jednak gdy spotyka brata Niny, uważanego za szalonego Żorża Ponimirskiego, ten rozszyfrowuje go. Zawierają umowę: Dyzma obiecuje ubezwłasnowolnionemu Żorżowi pomoc w zamian za dokształcanie. Zorż opowiada też Dyźmie o Kunickim, kim jest i jak wszedł w posiadanie majątku Ponimirskich.

Dyzma jedzie do Warszawy. Ma za zadanie zdobyć od ministra rolnictwa Jaszuńskiego przydział drewna dla tartaków Kunickiego. Kontaktuje się z pułkownikiem Waredą i z jego pomocą wchodzi na warszawskie salony. Wiceministrowi rolnictwa przedstawia jako własną zasłyszaną od Kunickiego koncepcję ratowania rolnictwa. Tak zyskuje opinię „tęgiej głowy”. Spotyka się też z hrabiną Przełęską, ciotką Niny i Żorża, która wprowadza go na arystokratyczne salony. Razem z jej kochankiem Zyziem Krzepickim zastanawiają się, jak uwolnić Ninę od hochsztaplera Kunickiego.

Dyzma wraca do Koborowa jako bohater. Rozwiązał problem przydziału drewna i już nie obawia się utraty posady. Żona Kunickiego okazuje mu względy, o które zazdrosna jest jego córka Kasia. Nieoczekiwanie Dyzma otrzymuje wezwanie do Warszawy. Zachwycony jego genialnym planem uzdrowienia rolnictwa premier proponuje mu stanowisko prezesa Banku Zbożowego. Mimo pewnych wątpliwości Dyzma przyjmuje ofertę.

Nikodem Dyzma obejmuje stanowisko prezesa Banku Zbożowego. Jego prawą ręką zostaje cwaniak i karierowicz Zyzio Krzepicki. Z jego pomocą Dyzma rządzi bankiem żelazną ręką. Jednocześnie prowadzi światowe życie. Poznaje hrabinę Koniecpolską, która zaprasza go do swego majątku na tajne „posiedzenie loży”. Jako Wielki Trzynasty jest jedynym mężczyzną wśród kilkunastu roznegliżowanych pań z towarzystwa. Po powrocie do Warszawy pojawia się niebezpieczeństwo: nachodzi go jego były szef z poczty Boczek. Żąda dobrze płatnej posady i grozi ujawnieniem prawdy. By go nastraszyć, Dyzma wynajmuje bandziorów.

Dyzma chce pozbyć się Kunickiego, przejąć Koborów i ożenić z Niną. Wraz z Zyziem Krzepickim przygotowują intrygę, dzięki której Kunicki zostaje aresztowany. Komisarz policji, który potrzebuje protekcji Dyzmy, przedstawia Kunickiemu propozycję: otrzyma paszport i wyjedzie w zamian za zrzeczenie się praw do majątku żony. Trumfujący Dyzma przyjeżdża do Koborowa jako zwycięzca: „Nina . . . majątek . . . fabryki . . . grube miliony . . wszystko moje . . .” – mówi.

Po unieważnieniu małżeństwa Kunickich Dyzma przygotowuje się do ślubu z Niną. Jednak znów pojawiają się problemy. Tym razem zdemaskować go chce Terkowski, od awantury z którym rozpoczęła się zawrotna kariera Dyzmy. Przy pomocy członkiń „loży dwunastu” niebezpieczeństwo zostaje zażegnane. Dyzma rezygnuje ze stanowiska prezesa banku, pozornie na znak protestu przeciw decyzjom rządu, i wyjeżdża do Koborowa. Podczas przyjęcia w majątku pojawia się wysłannik prezydenta prosząc, by pan Nikodem zachciał przyjąć misję stworzenia nowego rządu. Wszyscy są zachwyceni, Dyzma rozważa propozycję. I tylko szalony Żorż Ponimirski krzyczy „Dyzma to zwykły łajdak i oszust!".